کله چې طالبانو د ۲۰۲۱ کال په اګست کې د افغانستان واک تر لاسه کړ، په بهر کې د بشري حقونو فعالین – افغان او بهرني – اندیښمن وو. مګر موږ ژر تر ژره د مرستې لپاره ګام پورته کړ څومره چې موږ کولی شو. موږ په شدت سره هڅه وکړه چې ملګري او همکاران له هیواد څخه وتښتي. موږ د طالبانو له خوا د بشري حقونو د سرغړونو د راڅرګندېدو قضیو په اړه د معلوماتو راټولولو لپاره کار کاوه. موږ له حکومتونو وغوښتل چې پر طالبانو فشار ته دوام ورکړي، څو وضعیت خراب نه شي.
په ورته وخت کې، موږ په افغانستان کې د راتلونکي اقتصادي او بشري بحران په اړه هم ژور اندیښمن وو، چې د پوهنې، روغتیا، بشري او پرمختیایي مرستو د ناڅاپه کمښت له امله رامنځته شوې و. موږ متحده ایالاتو او نورو بسپنه ورکوونکو ته خبرداری ورکړ چې اقتصادي سقوط به ټول افغان ولس ته زیان ورسوي - یو داسې زیان چې خلک به د طالبانو د ظلمونو سربیره زیانمن شي. د بنسټیزو اقتصادي فعالیتونو د دوام لپاره، موږ د مالیې وزارت او د افغانستان مرکزي بانک له نویو چارواکو سره د متحده ایالاتو او نورو تمویلونکو د تفاهم ملاتړ وکړ - حتی د طالبانو چارواکو سره د دوی د مخالفت په شتون کې.
موږ دا کار د طالبانو په ګټه نه، بلکې د افغانانو د زیان د کمولو لپاره کړی دی.
خو طالبانو اوس زموږ هڅې کمزورې کړې او نږدې ټول هغه مثبت ګامونه یې له منځه وړي، چې نړیوالې ټولنې له ۲۰۲۱ کال راهیسې د بشري ناورین د کمولو لپاره پورته کړي دي. په داسې کولو سره، دوی د حتی لوی ناورین لپاره لاره برابروي.
څو اونۍ وړاندې، طالب چارواکو یو نوی فرمان صادر کړ چې له مخې یې ښځې له لوړو زده کړو او په ډېرو نادولتي موسسو کې کار کول منع کوي. او حتی کله چې میرمنو ته اجازه ورکړل شوې چې په اساسي برخو کې کارونو ته دوام وکړي - د بیلګې په توګه، د روغتیا په سکتور کې - چارواکو امر کړی چې میرمنې یوازې هغه وخت کار کولی شي چې د کورنۍ نارینه غړي له هغوی سره مل وې، داسې اړتیا چې پوره کول ېې تقریبا ناممکن دې. د ۲۰۲۲ کال د مارچ د میاشتې د لومړیو فرمانونو له مخې ښځې او نجونې تر شپږم ټولګي پورې له زده کړو بې برخې دي او نور فرمانونه په ډېرو دولتي پوستونو کې ښځې منع کوي.
په نړۍ کې هیڅ داسې هیواد نشته چې د ښځو او نجونو بشري حقونه پکې تر افغانستان زیات تر پښو لاندې شوي وي.
نوي محدودیتونه اوس په افغانستان کې د بشري ناورین یو له اصلي عواملو څخه بلل شوي دي. ډیری بشري سازمانونو خپل عملیات ځنډولي یا حتی هیواد پریښی دی ځکه چې پاتې کیدل به دوی مجبور کړي چې د بې طرفۍ، انسانیت او خپلواکۍ څخه سرغړونه وکړي چې د بشردوستانه کار بنسټیز اصول دي.
د بشردوستانه فعالیتونو سقوط ممکن له دې څخه په بل وخت کې راغلی نه و. د افغانستان ډېری وګړي له څه باندې یوه کال راهیسې د خوړو له نه خوندیتوب او خوارځواکۍ سره مخ دي. ۲۰ میلیونه خلک اوس مهال د شدید خوراکي خوندیتوب په جدي یا بیړني حالت کې دي، د ۶ میلیون څخه ډیرو په شمول چې د قحطې په څیر شرایطو کې دي. نږدې ۹۰۰۰۰۰ماشومان او ۸۰۰۰۰۰ امیندواره او شیدې ورکوونکې میرمنې اوس د شدیدې خوارځواکۍ سره مخ دي. ښځې او نجونې - چې مخکې له ډیرو محدودیتونو سره مخ وې - د دې ناوړه وضعیت څخه خورا سختې اغیزمنې شوې دې، ځکه چې دوی د ژوند له بنسټیزو وسایلو څخه بې برخې دي او د بشري مرستو د ترلاسه کولو په وړاندې له لوی خنډونو سره مخ دي.
د دې بحران مسوولیت په بشپړه توګه د طالبانو پر غاړه دی، نه د مرستندویانو او مرستندویه ډلو.
ايا امکان لرې چې طالبان دې ته وهڅول شي چې پر شا تګ وکړي؟ د روښانه اقتصادي او جیو پولیټیکل اغیزو سره سره، دوی دا محدودیتونه وضع کړې او په ښکاره ډول هڅه کوي چې د اسلامي قانون په تحریف شویو روایات سره خپلې پالیسۍ "توجیه" کړي، دا ښيي چې د دوی موقف نه بدلیدونکی دی. دوی په ټولنه کې د ثانوي جنسیت یا د نارینه وو تابعیت په توګه په ټولنه کې د ښځو د ځای په اړه په ښکاره ډول ناسمې څرګندونې کوي، پداسې حال کې چې د ملګرو ملتونو سازمانونو او د هغې ادارې، نور اسلامي هیوادونو لکه د ترکیې او سعودي عربستان مشران، د اسلامي همکاریو سازمان (OIC) چې له ۵۷ اسلامي هېوادونو څخه جوړ دی او د اسلامي فقهې نړیواله اکاډمۍ له هغوې څخه د بدلون غوښتنه کوي او دوی یې ردوي. ده. که د طالبانو په دریځ کې د پام وړ بدلون هیله وي، د طالبانو د بندیزونو په غندلو کې نړیواله اجماع باید وساتل شي.
سیمه ایز مشران او څو اړخیز اتحادونه او نه یوازې د اسلامي همکاریو سازمان، بلکې جاپان هم د هغه هیواد په توګه چې اوس مهال د ۷ لویو هیوادونو د ګروپ مشري کوي، اندونیزیا او مالیزیا په آسیا کې د سیمه ایزو مشرانو په توګه، او د ۲۰ غټو ګروپ هیوادونه لکه هند چې اوس یې مشري کوي. ، دوی باید په دې لاره کې مشرې پر غاړه واخلې. حتی پر چین او روسیه باید فشار راوړل شې چې د طالبانو د داسو کړنو غندلو ته دوام ورکړې. ډیپلوماتانو موږ ته ویلي چې دواړو حکومتونو په خصوصي توګه د طالبانو له مشرانو سره د ښځو د حقونو په اړه د دې ډلې د تګلارو په اړه اندېښنې څرګندې کړي او دواړو د طالبانو د محدودیتونو په اړه د ملګرو ملتونو د امنیت شورا له مهمو اعلامیو سره موافقه کړې ده. د ملګرو ملتونو ټول غړي هیوادونه باید په دغو مسایلو کې له طالبانو سره د دغه سازمان له خبرو اترو خپل کلک ملاتړ څرګند کړي.
لومړی ګام د طالبانو لپاره دا دی چې په بشردوستانه ادارو کې د ښځو پر کار کولو، د ښځینه ښوونکو، د روغتیا په برخه کې د ښځو په کار او ملکي خدمتونو کې خپل محدودیتونه پای ته ورسوي. دغه ډله باید په منځنیو ښوونځیو او پوهنتونونو کې د ښځو او نجونو پر زده کړو بندیزونه هم پای ته ورسوي. په نهایت کې، طالبان باید ټول هغه اقدامات چې د ښځو حقونه محدودوي له منځه یوسي - هغه اقدامات چې د هرې هغې ژمنې څخه سرغړونه کوي چې دې ډلې نورو هیوادونو، ملګرو ملتونو او حتی موږ ته د بشري حقونو د څار سازمان سره د واک تر رسیدو دمخه کړې وې.
هیڅ هیواد نشي کولی خپل نیم بالغ نفوس په کور کې بند کړي. دا هغه څه دي چې ټوله نړۍ ورته اړتیا لري چې طالبانو ته خبر ورکړي: افغانانو ته اجازه ورکول چې په بشپړه او آزاده توګه د خپلو بشري حقونو څخه کار واخلي، نه یوازې یو اخلاقي اړتیا او قانوني مکلفیت دی، دا د افغانستان د راتلونکي لپاره مهم دی. افغانستان تر هغو له سترو بحرانونو نه شي خلاصېدای، چې ټول نفوس یې ازاد نه وي.
